Zbigniew Nienacki

Biografia nieoczywista, czyli życiorys Zbigniewa Nienackiego

Zbigniew Nienacki (a właściwie Zbigniew Tomasz Nowicki) urodził się 1 stycznia 1929 roku w Łodzi i przez całe życie nie przestawał szukać… przygód. Odnalazł je nie tylko w literaturze, ale też w świecie sztuki, historii czy archeologii – a jego wyobraźnia zabierała czytelników w podróże, jakich nie powstydziłby się nawet najbardziej wytrawny poszukiwacz skarbów.

Nienacki wychowywał się w rodzinie mającej silny kult wiedzy. Jego ojciec, Jan Nowicki, był archiwistą, z kolei matka, Cecylia z Daneckich, nauczycielką. W dzieciństwie los nie szczędził mu trudności: podczas II wojny światowej wraz z rodziną został wysiedlony do Słupi Skierniewickiej. Bezskutecznie starał się też dołączyć do Szarych Szeregów – co później w znaczący sposób ukształtowało jego poglądy i wrażliwość polityczną.

Po wojnie wrócił do Łodzi, by kontynuować naukę i rozpocząć karierę jako pisarz. Zadebiutował w wieku 17 lat powieścią dla młodzieży „Związek poszukiwaczy skarbów”. Podjął filmowe, a następnie scenopisarskie studia – w 1950 roku został z nich usunięty za, jak uzasadniano, „postawę antystalinowską”. Po powrocie do Polski pracował jako dziennikarz. W 1952 roku poślubił Helenę Dąbską, z którą doczekał się syna Marka.

W 1957 roku ukazała się powieść „Uroczysko”, którą Nienacki uważał za swój prawdziwy debiut. Później jego zainteresowania koncentrowały się zarówno wokół powieści młodzieżowych, jak i utworów dla dorosłych. W wolnym czasie chętnie pisał również sztuki teatralne, scenariusze telewizyjne oraz malował i rzeźbił. Pasjami pochłaniał książki historyczne i archeologiczne, czego ślady dostrzegalne są choćby w „Panu Samochodziku”.

Zmarł 23 września 1994 roku w Morągu w wyniku zatrzymania krążenia. Pozostawił po sobie literacką spuściznę, która wciąż żyje. Twórczość Nienackiego doczekała się licznych naśladowców i do dziś stanowi przedmiot dociekań kolejnych pokoleń krytyków oraz literaturoznawców.

Zbigniew Nienacki – pisarz kontrowersyjny

Jego życie zawodowe i prywatne do dziś jest przedmiotem wielu kontrowersji. W latach 60. wstąpił do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, a następnie Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej, gdzie z oddaniem agitował za ustrojem komunistycznym. W czasie karnawału Solidarności pisał artykuły krytykujące bunty przeciwko władzy oraz zachwalające działania generała Jaruzelskiego. W 1984 roku został zarejestrowany w SB jako kontakt operacyjny o pseudonimie „Eremita” – do czego zobowiązał się prawdopodobnie z własnej woli.

Równie wiele kontrowersji narosło wokół jego życia prywatnego. Nienacki nie stronił od kobiet i dopuszczał się wielu zdrad. W wieku 40 lat związał się z 17-letnią Alicją Janeczek. Kilka lat wcześniej porzucił żonę Helenę – z którą ostatecznie nigdy się jednak nie rozwiódł.

Młoda kochanka z oddaniem opiekowała się Nienackim aż do jego śmierci – pokornie godząc się z rolą „tej drugiej”. W testamencie zostawił swoją posiadłość w Jerzwałdzie pod opieką Alicji – nie przenosząc na nią jednak własności, co stało się później przedmiotem zaciętego sporu pomiędzy nią a Heleną. Dom ten ostatecznie sprzedano i wbrew jego nadziejom nie został przekształcony w muzeum.

Zbigniew Nienacki – książki. Najważniejsze tytuły

Seria o „Panu Samochodziku”

Cyklem utworów, który przyniósł Nienackiemu szczególną popularność, był „Pan Samochodzik”. Tytułowy Pan Samochodzik – dziennikarz, historyk i detektyw – to postać w dużej mierze wzorowana na samym autorze – zwłaszcza na polu osobowościowym. Tak niezwykły przydomek (w całej powieści funkcjonuje również niemal wyłącznie pod imieniem „Tomasz” i nie precyzuje swojego nazwiska) zawdzięcza swojemu autu, czyli wehikułowi zdolnemu poruszać się i na lądzie, i po wodzie.

Seria ta doczekała się statusu kultowej i była z wypiekami na twarzach czytana zarówno przez nastoletnich, jak i dorosłych czytelników. Z czego wynika jej fenomen? Przede wszystkim z unikalnego połączenia wątków przygodowo-sensacyjnych z edukacyjnymi. Książki Nienackiego niemal od pierwszych stron wciągają w fabułę obfitującą w zagadki i nieprzewidziane zwroty akcji, poszerzając przy okazji wiedzę na temat historii, sztuki czy ochrony zabytków.

Ich siła tkwi także w postaci samego Pana Samochodzika; to bohater z krwi i kości, który pewną życiową nieporadność nadrabiał inteligencją, pasją i humorem, co czyniło go postacią bliską i wiarygodną. Kultowy wehikuł, niezbyt urodziwy wizualnie, lecz niesamowity technicznie, stanowił w tym wypadku prawdziwą wisienkę na torcie.

Nie bez znaczenia jest też fakt, że seria ta trafiła w idealny dla literatury młodzieżowej moment. W realiach szarego PRL-u Pan Samochodzik stał się swoistą rodzimą odpowiedzią na Indianę Jonesa czy Sherlocka Holmesa, osadzoną w znajomych pejzażach lasów, jezior i zapomnianych miasteczek.

Po śmierci Nienackiego seria doczekała się swojej kontynuacji przez innych twórców. Jak dotąd na jej łamach ukazały się m.in.:

• „Pierwsza przygoda Pana Samochodzika”
• „Pan Samochodzik i święty relikwiarz”
• „Pan Samochodzik i skarb Atanaryka”
• „Pan Samochodzik i Wyspa Złoczyńców”
• „Pan Samochodzik i templariusze”
• „Pan Samochodzik i dziwne szachownice”
• „Pan Samochodzik i niesamowity dwór”
• „Pan Samochodzik i Kapitan Nemo”
• „Pan Samochodzik i zagadki Fromborka”
• „Pan Samochodzik i Fantomas”
• „Pan Samochodzik i tajemnica tajemnic”
• „Pan Samochodzik i Winnetou”
• „Pan Samochodzik i Niewidzialni”
• „Pan Samochodzik i złota rękawica”
• „Pan Samochodzik i Nieśmiertelny”
• „Pan Samochodzik i nieuchwytny kolekcjoner”

Zbigniew Nienacki – książki dla dorosłych w kolejności chronologicznej

„Worek Judaszów”

Oparta na faktach historia o majorze Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. W wyniku nieprzewidzianego splotu wydarzeń jego losy krzyżują się z partyzantką Armii Krajowej. Na kanwie utworu nakręcono film „Akcja Brutus” z Zygmuntem Hübnerem w roli głównej.

„Podniesienie”

Akcja książki toczy się na wsi w roku 1945, w trakcie zaledwie kilku dni, kiedy w życie wchodzi reforma rolna. Nagłe przeobrażenia w sposobie dysponowania ziemią stają się dla mieszkańców wstrząsem i prowadzą do przewartościowania ich dotychczasowych przekonań oraz zmiany spojrzenia na świat.

„Laseczka i tajemnica”

Wciągająca powieść kryminalna, która rozpoczyna się od… zakupu przez pewnego dziennikarza laseczki palisandrowej z ukrytym mechanizmem. Za jej pomocą natrafia on na trop tajemniczego zbrodniarza, parającego się dotąd kolekcjonowaniem dzieł sztuki.

„Z głębokości”

Choroba potrafi z dnia na dzień pozbawić nas tego, co najcenniejsze i najbardziej niepowtarzalne. Aż nadto dobrze zdaje sobie z tego sprawę bohater powieści psychologicznej „Z głębokości”, zmagający się z postępującym osłabieniem układu oddechowego. Zmaganie się z własną cielesnością staje się przyczynkiem do refleksji na temat istoty człowieczeństwa, dobra, zła oraz miłości.

„Sumienie”

Moralne rozterki nie są obce bohaterowi kolejnej powieści dla dorosłych Zbigniewa Nienackiego – „Sumienia”. W centrum wydarzeń stawia on dramaturga, który jako ławnik sądowy uczestniczył w procesie o morderstwo i zagłosował za karą śmierci. Po jej wykonaniu ten nie może pozbyć się palącego poczucia winy i rosnącego przekonania, że kara ta w rzeczywistości nie miała żadnego sensu.

„Liście dębu”

Historia dwóch przyjaciół, których więź zostaje dramatycznie przerwana w momencie wybuchu II wojny światowej. Ta zmusza ich do stanięcia po dwóch stronach barykady. Dodatkowym źródłem konfliktu staje się ich rywalizacja o uczucie tej samej kobiety. Co stanie się w momencie, gdy miłość spotka się z nienawiścią?

„Mężczyzna czterdziestoletni”

Powieść psychologiczna w doskonały sposób oddająca realia swojej epoki. W rolę głównego bohatera wciela się w niej zmagający się z kryzysem wieku średniego artysta-rzeźbiarz. Jego rozterki emocjonalne pogłębia trudna relacja z synem, znajdującym się właśnie w burzliwym momencie poszukiwania swojej drogi życiowej.

„Uwodziciel”

Czy zdolność miłości to rzecz, z którą rodzi się większość z nas, czy umiejętność, której musimy się nauczyć? Na pytanie to próbuje odpowiedzieć powieść „Uwodziciel”, prowadząc czytelnika przez meandry ludzkich uczuć i nie zawsze wyartykułowanych pragnień.

„Raz w roku w Skiroławkach”

Bezpruderyjna, odważna i bezkompromisowa – taka właśnie jest jedna z najsłynniejszych książek dla dorosłych Nienackiego, czyli „Raz w roku w Skiroławkach”. To dwutomowa powieść obyczajowa z 1983 roku, której akcja toczy się w fikcyjnych Skiroławkach na Mazurach. Utwór w niebanalny sposób łączy wątki psychologiczne, kryminalne i społeczne, ukazując bez ogródek życie seksualne mieszkańców tamtejszych terenów. A wszystko to wzbogacone w motywy zaczerpnięte przez autora z mazurskich podań ludowych oraz… własnego życiorysu.

„Wielki las”

Pozostajemy na Warmii i Mazurach. Powieść „Wielki las” opowiada o losach Horsta Soboty –starego sadownika przekonanego, że las jest źródłem jego nieszczęść, oraz szukającej schronienia w jego domu wiejskiej dziewczyny Weroniki. Kiedy do ich życia wkracza Józef Maryn – agent peerelowskich służb – w domu Horsta zaczyna dochodzić do wielu dramatycznych wydarzeń.

„Dagome iudex”

Najważniejsza zdaniem Nienackiego książka w jego dorobku artystycznym. Jej akcja rozgrywa się w IX wieku, czyli przed powstaniem państwa Mieszka I. Głównym bohaterem jest żądny władzy Dago. Podobnie jak w wielu innych dziełach tego autora mamy tu do czynienia z licznymi motywami zaczerpniętymi z różnych gatunków literackich – w tym z powieści historycznych i fantasy.