Epoki literackie w pigułce – ściągawka nie tylko do matury

Przed Tobą kartkówka z polskiego lub matura? A może chcesz odświeżyć swoją wiedzę ze szkoły na temat literatury? Dobrze trafiłeś! W artykule tym zebraliśmy bowiem najważniejsze informacje na temat okresów literackich. To idealna ściągawka na ostatnią chwilę – bez mozolnego wkuwania i wertowania zakurzonych podręczników. Epoki literackie – daty, motywy, twórcy, kluczowe dzieła.

Czym jest epoka literacka?

Epoka literacka to nic innego, jak okres w historii literatury, w którym dominowały określone tematy, style artystyczne i prądy umysłowe. Każda z epok ma charakterystyczne cechy, wynikające w dużej mierze z kontekstu historycznego oraz społecznego.

Epoki w literaturze nie tylko pozwalają nam śledzić jej rozwój, ale też odzwierciedlają zmieniające się emocje i potrzeby jednostki czy społeczeństw.

Warto pamiętać, że granice czasowe epok są dość umowne i stanowią częsty przedmiot dyskusji wśród literaturoznawców. Podział ten przebiega różnie w różnych krajach. Niektóre epoki (na przykład dwudziestolecie międzywojenne) mogą w nich nie występować, kolejne – takie jak pozytywizm – istnieć zaś pod innymi nazwami.

Wszystkie epoki literackie po kolei

Na początku był epos, czyli kilka słów o Antyku

Antyk jest epoką, która położyła podwaliny pod europejską literaturę, filozofię i teatr. To wtedy narodziły się pierwsze wielkie dzieła: eposy, takie jak „Iliada”, „Odyseja” czy „Eneida”, oraz tragedie i komedie wystawiane w amfiteatrach ku czci bogów. Sofokles, Eurypides czy Arystofanes chętnie ukazywali w swoich sztukach złożone konflikty moralne.

Literatura i teatr antyczny nie tylko bawiły, ale też wychowywały. Opowiadały one o wybitnych herosach oraz dylematach które często pozostają aktualne do dziś. Dziedzictwo Antyku wciąż do nas przemawia – w pytaniach, które stawiamy, i wartościach, do których się odwołujemy.

Średniowiecze – raz modlitwą, a raz mieczem

W średniowiecznej Polsce literatura była ściśle związana z Kościołem i dworem. Najstarsze zachowane teksty, takie jak „Bogurodzica” czy kroniki Galla Anonima, oddają ówczesną duchowość, historię oraz rycerski etos. Celem pisanych wówczas utworów było nie tylko umacnianie wiary, ale również budowanie narodowej tożsamości. To czas legend o świętych, rycerzach i początkach państwa polskiego.

Renesans – epoka humanistów

Renesans to czas rozkwitu na niemal każdym polu. Odrodzeniowi twórcy, tacy jak chociażby Jan Kochanowski, Mikołaj Rej czy Andrzej Frycz Modrzewski, podkreślali wartość rozumu i indywidualizmu. Ich dzieła łączyły klasyczne wzorce z tym, co bliskie i codzienne, odznaczając się nierzadko bardzo wysoką świadomością językową. Renesans dał solidny impuls dla utworów, które do dziś są fundamentem naszej kultury.

Bojaźń i drżenie – co wyróżnia literaturę baroku?

Przełom XVI i XVII wieku wiązał się dla Polski z licznymi zagrożeniami tak w granicach naszego kraju, jak i poza jego obrębem. Wyrazem tego stała się literatura barokowa, pełna kontrastów, religijnej refleksji i metaforyki. Twórcy pokroju Jana Andrzeja Morsztyna czy Wacława Potockiego wyrażali jednocześnie fascynację pięknem oraz niepokój egzystencjalny. Barokowe utwory często balansowały między radością życia a świadomością przemijania, a ich bogata symbolika miała skłaniać do rozważań.

Kult rozumu – co musisz wiedzieć o oświeceniu?

Oświecenie było czasem, w którym literaturę zaczęto wykorzystywać jako narzędzie edukacji i reform społecznych. Ignacy Krasicki, najwybitniejszy polski pisarz tego okresu, słynął z satyr i bajek, które krytykowały wady społeczne i promowały wartość płynącą z rozumu. Polska kultura oświeceniowa łączyła światłe idee europejskie (zwłaszcza te wyrosłe na gruncie francuskim) z lokalnymi problemami, starając się przygotować naród do nowych – zdecydowanie trudniejszych z racji zaborów – czasów.

Epoka paradoksów – romantyzm

Romantyzm stanowił znacznie więcej niż tylko prąd literacki. W wielu krajach był on bowiem również wyrazem walki o niepodległość i zachowanie tożsamości narodowej. To właśnie wtedy światło dzienne ujrzały teksty twórców, których dziś uznajemy za wieszczów narodowych. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Zygmunt Krasiński tworzyli dzieła pełne patriotyzmu, mistycyzmu i tęsknoty za wolnością. Ich utwory stały się duchowym orężem w czasach niewoli, niosąc nadzieję w beznadziejnych czasach.

Zakasujemy rękawy! Literatura pozytywistyczna

Po klęskach powstań nadszedł czas pozytywizmu, czyli epoki, która na swoje sztandary wzięła ideę pracy u podstaw i koncentracji na sprawach zbiorowości. Literatura polska drugiej połowy XIX wieku opisywała więc bolączki i problemy, z jakimi zmagało się wówczas nasze społeczeństwo. Bolesław Prus i Eliza Orzeszkowa ukazywali codzienne życie różnych warstw, pokazując ich wzajemne oddziaływanie oraz zwracając uwagę, do czego może doprowadzić nieharmonijny rozwój społeczeństwa. Także i w tym wypadku twórcy pełnymi garściami czerpali z dorobku Francuzów – zwłaszcza realistów, takich jak Honoré de Balzac.

Artyści górą – Młoda Polska

Młoda Polska to czas intensywnych zmian oraz artystycznego niepokoju. Twórcy zaczęli odwracać się od chłodnego racjonalizmu na rzecz nowych form wyrazu. W centrum ich zainteresowania znalazły się duchowość, natura, samotność jednostki, a także napięcia między tradycją a nowoczesnością.

To okres odznaczający się dużą różnorodnością gatunkową. Stanisław Wyspiański przenosił polskie mity na scenę teatru, Władysław Reymont opisywał złożoność chłopskiego świata, a Gabriela Zapolska rozkładała na czynniki pierwsze mieszczańską obyczajowość. Literatura tej epoki była z jednej strony niezwykle osobista, z drugiej: głęboko osadzona w kontekście narodowym.

Chwila oddechu – dwudziestolecie międzywojenne

Dwudziestolecie międzywojenne tętniło życiem jak ulica w centrum odradzającej się Warszawy — pełne energii, ambicji i twórczego zgiełku. Po latach zaborów Polska znów znajdowała się na mapie Europy. Twórcy nie tylko świętowali wolność, ale też zadawali trudne pytania: kim jesteśmy jako naród i jako jednostki?

Wśród tego entuzjazmu pojawiły się dzieła, które odważnie szukały nowych środków artystycznego wyrazu. Schulz budował poetyckie światy z codziennych przedmiotów, Gombrowicz zrywał z narodowymi mitami, a Tuwim lawirował między humorem a ironią w rytmie miejskiego gwaru. 

Literatura stała się areną dla nowych sensów, struktur i tożsamości. Był to moment, w którym wszystko wydawało się możliwe – nawet jeśli gdzieś w tle pobrzmiewało już widmo kolejnej wojny.

Czas mroku. Literatura okresu wojny i okupacji

Trudno o bardziej tragiczny okres w dziejach naszego kraju niż II wojna światowa. Literatura nie milknie jednak nawet pod gradem bomb; przeciwnie — to właśnie wtedy staje się głosem sumienia oraz ostatnią linią obrony człowieczeństwa.

Wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego powstawały w poczuciu nieuchronnego końca. Proza Tadeusza Borowskiego bez złudzeń pokazywała obozową rzeczywistość, a Zofia Nałkowska zapisywała „medaliony" ludzkich dramatów w reporterskim i pozornie beznamiętnym tonie. W tekstach tych nie ma patosu — jest surowa prawda, ogrom ludzkich dramatów i cicha siła oporu.

Wszystko już było i wszystko jeszcze będzie – literatura współczesna

Współczesna literatura polska nie daje się łatwo zamknąć w ramach czy banalnych definicjach. To raczej żywy, nieprzewidywalny organizm, który oddycha rytmem zmieniającego się świata i wrażliwości autorów. W ostatnich dziesięcioleciach pisanie stało się formą dialogu — nie tyle z konkretnym odbiorcą, co z samą rzeczywistością: pełną napięć i przemian.

Po okresie powojennych nakazów i zakazów (czego najdobitniejszym przykładem była twórczość socrealistyczna) pojawiły się nowe możliwości ekspresji – od literatury zaangażowanej społecznie po eksperymenty formalne i postmodernizm. Literatura współczesna to nieustanna rozmowa o tożsamości, historii i kondycji kruchego jak nigdy dotąd człowieka.

Zobacz także: Najlepsze lektury szkolne – te tytuły dla szkół podstawowych i średnich warto znać